PACIORKIEWICZ | DUETY

Aktywność kompozytorska Tadeusza Paciorkiewicza (ur. 1916) obejmuje niemal cały okres II połowy XX wieku. To czas szczególny pod względem nie tylko kulturalnym, ale przede wszystkim społecznym i politycznym. Tuż po II wojnie światowej życie muzyczne znalazło się w wielu aspektach w zapaści, zwłaszcza jeśli chodzi o potencjał ludzki czy infrastrukturę. Zniszczone filharmonie, opery i szkoły oznaczały istotne wyrwy na drodze między kompozytorem a słuchaczem, sztuką i jej odbiorcą. Paciorkiewicz w swoim życiu realizował ideę wypełniania społecznej misji, docierania do szerokich grup odbiorców przez własną twórczość. Idea ta równoznaczna była z chęcią przywrócenia i odrodzenia życia muzycznego w zniszczonej Polsce, w której przyszło tworzyć urodzonemu w Sierpcu kompozytorowi.
Twórczość Paciorkiewicza obejmuje około 350 kompozycji, pisanych często na zamówienie, natomiast muzyka kameralna (na dwoje lub więcej instrumentów) pojawiała się przez cały okres jego twórczości: „Muzykę kameralną uważam za najpiękniejszą, najgłębszą, a zarazem za najbardziej osobistą formę wypowiedzi kompozytorskiej” — mówił. Studia kompozytorskie Paciorkiewicz odbył u Kazimierza Sikorskiego, podobnie jak Grażyna Bacewicz, Kazimierz Serocki czy Tadeusz Baird. Studenci Sikorskiego mogli zawdzięczać mu dobry warsztat kompozytorski i szacunek dla tradycji, a jednocześnie otwarcie na nowe środki i formę wypowiedzi.
Duety instrumentalne Tadeusza Paciorkiewicza ujawniają partnerskie podejście kompozytora do obu instrumentów, ich nieustanne współdziałanie i współistnienie w ramach utworu muzycznego. Kompozytor potrafił uchwycić i podkreślić szczególne cechy instrumentów np. barwowe lub wyrazowe, poprzez budowę utworu i tworzenie wzajemnych relacji między nimi. Charakterystyczne tematy, melodie czy motywy wędrują między dwoma instrumentami, dialogują skrzącym się tyglem dźwięków bądź lirycznymi przeprowadzeniami: „Nieodłączną cechą moich utworów jest emocjonalność, bez której muzyka jest martwa” — wspominał kompozytor.
Niniejszy wybór kompozycji ukazuje zmienność i różnorodność języka kompozytorskiego Paciorkiewicza, zakotwiczonego w stylu neoklasycznym, czerpiącego jednak zarówno z wrażliwości nurtów romantycznych, jak i awangardowych. Rok 1953 w jego twórczości, oprócz I Symfonii, przyniósł powstanie Sonatiny na fagot i fortepian, która jest zwartą, żywą miniaturą. Kompozytor przeplata w niej motorykę i giętkie melodie, wprowadzając również elementy taneczne o ludowym brzmieniu. Budowę utworu cechuje równorzędne traktowanie instrumentów, z których każdy, poza wzajemnym partnerowaniem, ma przestrzeń na indywidualną wypowiedź.
Sonata na skrzypce i fortepian napisana została w 1954 r. we współpracy ze znakomitym skrzypkiem i przyjacielem kompozytora – Franciszkiem Jamrym, któremu dzieło zostało dedykowane. W tym samym roku kompozytor, oprócz pracy w PWSM w Łodzi (obecnie Akademia Muzyczna), podjął także zatrudnienie w PWSM w Warszawie, której w późniejszych latach został rektorem (obecnie UMFC). Dzielił więc swój czas na pracę w obu uczelniach, działalność kompozytorską i artystyczną, pozostawał bowiem aktywnym organistą. Sonatę wykonywali m.in. Wanda Wiłkomirska i Zenon Płoszaj. Kompozycja została dobrze przyjęta przez prasę, określono ją jako napisaną umiejętnie i z dobrym wyczuciem stylu kameralnego, jednocześnie jednolitą i osobistą w wyrazie. Utwór charakteryzuje się długimi, lirycznymi frazami i sporym ładunkiem emocjonalnym. Szeroka rozpiętość dynamiczna i pełne napięcia kulminacje ujawniają romantyczną wrażliwość kompozytora.
Spośród prezentowanych dzieł Sonata na wiolonczelę i fortepian cechuje się największą swobodą w zakresie harmonii, wykorzystuje wiele krótkich, zróżnicowanych fragmentów, które tworzą mozaikę nastrojów i barw. Utwór z 1975 r., napisany najpóźniej spośród trzech prezentowanych na płycie, cechuje częste zmiany dynamiczne, metryczne oraz różnorodność artykulacyjną i wykorzystanie skali dwunastodźwiękowej. W utworze słychać częściej krótkie, energetyczne motywy niż pociągłe frazy. Kompozytor wykorzystuje również szerokie możliwości wydobycia dźwięku przez wiolonczelę. Sonata stanowi konstelację zmiennych pomysłów, nieregularnej akcentacji, kontrastowych, ostrych brzmień i łagodnych odcieni. Wszystko to w żywej, budującej napięcie pulsacji.
Tadeusz Paciorkiewicz tak wspominany był przez swoich studentów kompozycji: „Był partnerem. Był osobą, która na zajęciach była przyjacielem, która doradzała, która w sposób bardzo delikatny ewentualnie naprowadzała na pewne myśli, na pewne pomysły twórcze”. Twórcza współpraca objawiała się w ciągu całej kariery kompozytora, który współdziałał z wieloma instytucjami kulturalnymi, dwiema uczelniami muzycznymi, teatrami, operami, czy Polskim Radiem. Pozostawiając po sobie znaczący i różnorodny dorobek, kompozytor zmarł w 1998 roku w Warszawie. Pragniemy przedstawić państwu ten interesujący wybór kompozycji, będący w pewnym sensie stylistycznym przekrojem twórczości kompozytora na polu duetów instrumentalnych. Materiał ten był dla nas wykonawczo i twórczo niezwykle inspirujący, cieszymy się więc, że może on trafić w Państwa ręce.