Biber | Trochę sacrum. Trochę profanum

Biber. Trochę sacrum. Trochę profanum.
Biber, Sonaty skrzypcowe i Skordatura
Heinrich Ignaz Franz Biber urodził się w 1644 roku i został ochrzczony 12 sierpnia w Wartenbergu (dziś Stráž pod Ralskem koło Liberca w Czechach). Mało wiadomo na temat jego wczesnej edukacji. Przypuszcza się, że kształcił się w którymś z kolegiów jezuickich, by później prawdopodobnie pobierać nauki w Wiedniu u kompozytora i wirtuoza skrzypiec Johanna Heinricha Schmelzera. Pierwsze, dobrze udokumentowane, miejsce stałego zatrudnienia Bibera to dwór w Kromeryżu Karola Liechtenstein-Kastelkorna, księcia-biskupa Ołomuńca. Kompozytor nie zagrzał tam jednak miejsca zbyt długo. Późnym latem 1670 roku, podczas delegacji związanej z negocjacją zakupu instrumentów dla kapeli biskupiej, podjął niespodziewanie służbę w Salzburgu na dworze arcybiskupa Maximiliana Gandolpha von Khuenburg. Tam jego kariera muzyczna rozkwitła. Wydawał kolejne zbiory własnych kompozycji i występował jako skrzypek-wirtuoz. W 1679 roku mianowano go zastępcą kapelmistrza, a w 1684 doczekał się desygnacji na kapelmistrza i dziekana szkoły chóralnej. Rok 1690 przyniósł mu godność szlachecką, którą otrzymał z rąk cesarza. Zmarł 1704 roku w Salzburgu zostawiając po sobie bogaty dorobek muzyczny. Oprócz technicznego wyrafinowania jego kompozycje są pełne wyrazu i poruszającej melodyjności. Był twórcą niezwykle wszechstronnym, mimo iż kojarzony jest głównie z kameralną i wirtuozerską muzyką skrzypcową. W jego dorobku znajdziemy zarówno monumentalne i uroczyste dzieła instrumentalne i wokalno-instrumentalne, jak i kunsztowną czterogłosową polifonie w renesansowym stylu.
Kompozycje zaprezentowane na płycie to sonaty na skrzypce solo i basso continuo. Utwory zostały wybrane z dwóch zbiorów: tak zwanych Sonat misteryjnych, zachowanych jedynie w rękopisie Mus.ms. 4123, przechowywanym w Bawarskiej Bibliotece Państwowej w Monachium oraz wydanego drukiem zbioru Sonatae, Violino solo z 1681 roku.
Sonaty misteryjne, zwane też różańcowymi to zbiór 15 wieloczęściowych kompozycji. Do rękopisu, przed każdą z sonat, wklejono rycinę przedstawiającą kolejne z piętnastu tajemnic różańca. Muzyka wprowadza słuchacza w nastrój kontemplacji wydarzeń z życia Jezusa i jego matki. Czas i miejsce powstania oraz przeznaczenie i okoliczności wykonywania Sonat misteryjnych wzbudzają dyskusje. Według najnowszych badań zbiór dedykowany arcybiskupowi Maximilianowi Gandolph von Khuenburg powstał prawdopodobnie w Salzburgu między rokiem 1683 a 1687. Poddawane w wątpliwość są również przypuszczenia wskazujące na wykonywanie poszczególnych sonat podczas październikowych nabożeństw różańcowych w katedrze. Współcześni badacze łączą je raczej z domowym kultem, praktykowanym w pałacu arcybiskupa. Świadczyć o tym mogą: charakter siedemnastowiecznej, kontrreformacyjnej pobożności, wirtuozeria, częsta obecność melodii opartych na świeckich tańcach czy fakt zachowania utworów tylko w jednym rękopisie.
Sonata X „Ukrzyżowanie”, będąca jednocześnie kulminacją niniejszej płyty, jest jedyną z Sonat misteryjnych znaną jeszcze z innego źródła. W rękopisie przechowywany w Wiedniu zanotowana zostaje jako kompozycja programowa przedstawiająca historię bitwy pod Wiedniem z 1683 roku. De facto ta sama muzyka służąca w jednym ośrodku religijnej kontemplacji, w innym miejscu stała się świecką alegorią historycznego zwycięstwa.
Sonatae, Violino solo z 1681 roku jest pierwszym w karierze kompozytora drukowanym zbiorem utworów na skrzypce solo z basso continuo. Kolekcję ośmiu, niezwykle wyrafinowanych technicznie kompozycji, Biber także dedykował arcybiskupowi Maximilianowi. Publikacja dała mu niezachwianą renomę skrzypka wirtuoza. W kolejnych sonatach kompozytor dogłębnie eksploruje techniczne i wyrazowe możliwości skrzypiec starając się, jak sam zaznacza w otwierającej zbiór dedykacji, oddać koloryt całej orkiestry wykorzystując jedynie skrzypka solistę. Częste korzystanie z wariacji, opartej na powtarzalnej tanecznej formule w basie (najczęściej ciaccona/passacaglia) uwidacznia się jako jedna ze szczególnych cech jego twórczości.
W obu zbiorach szeroko wykorzystano, charakterystyczną zarówno dla samego Bibera, jak i jego czasów, technikę skordatury. Poprzez przestrojenie instrumentu kompozytor uzyskuje możliwości zarówno techniczne jak i brzmieniowe, pozwalające na nietypowe współbrzmienia i niekonwencjonalne przebiegi, niedostępne dla standardowo strojonych skrzypiec. Skordatura w Sonatach misteryjnych zyskuje ponadto walor retoryczny, łącząc właściwości konkretnych strojów ze znaczeniowym wyrazem poszczególnych tajemnic różańcowych. Warto zaznaczyć że w 14 z 15 sonat Biber korzysta z różnych skordatur, a sam zbiór uznawany jest za szczytowe osiągnięcie w zakresie stosowania tej techniki.
Zebrane na płycie utwory stanowią wybór kompozycji reprezentatywnych dla obu kolekcji. Mimo iż pozornie różni je ich przeznaczenie (religijne bądź świeckie), w zestawieniu wyraźnie uwidaczniają się znaczne pokrewieństwa. Niezależnie od zbioru w sonatach pojawiają się skordatura oraz formy wariacyjne i odcinki ukształtowane zupełnie swobodnie lub polifoniczne. Świeckie tańce, wywodzące się jeszcze z tradycji ludowej takie jak guigue, gavotte czy wspomniane już ciaccona/passacaglia są kluczowym budulcem materii muzycznej, niezależnie od deklarowanego przeznaczenia. Sfera „sacrum” wchodzi w przestrzeń typową dla „profanum”, a „profanum” wnika w „sakralną” retorykę. Podobna niejednoznaczność przeznaczenia i wykorzystania muzyki instrumentalnej może wydawać się problematyczna, jednak Biber był jej świadomy i sam wręcz pisał o niej w dedykacji do innego swojego zbioru o wymownym tytule „Fidicinium Sacro-Profanum”. Fantastica podążają tym tropem i interpretują wybrany przez siebie repertuar kierując nas do świeckiej pałacowej komnaty. Tam otrzymujemy możliwość uczestnictwa w prywatnym koncercie-misterium ponad trzy wieki temu dostępnym jedynie arcybiskupowi Salzburga.