Journey to the North | Amanda Maier – violin pieces

Życie muzyczne XIX-wiecznej Europy, a nade wszystko jego kształtowanie zdominowali mężczyźni. Spośród nich wywodzili się wybitni instrumentaliści i kompozytorzy. Zadaniem kobiety była niemal wyłącznie organizacja życia domowego. Do dobrego tonu należała jednak umiejętność śpiewu, bądź gry na instrumencie, w jakim to celu zatrudniano zwykle prywatnych nauczycieli. Jak zauważyła Danuta Gwizdalanka, ściśle dbano o to, aby rozwój ewentualnego talentu nie posunął się zbyt daleko. Należy przyznać, że zdarzały się jednak odstępstwa od tej reguły, czego jaskrawy przykład stanowią chociażby pianistka Maria Szymanowska, czy Antonina Mikłaszewicz-Campi – primadonna opery cesarskiej w Petersburgu. W życiu muzycznym Paryża istotne miejsce zajęła natomiast francusko-irlandzka kompozytorka – Augusta Holmès. Poruszając to zagadnienie należy wskazać na liczne grono kompozytorek pochodzących z krajów Półwyspu skandynawskiego. Miejsca pierwszoplanowe zajęły – Agathe Backer-Grøndahl, Frederikke Harris-Rynning, Magda Bugge. Do tego grona należy również Amanda Röntgen-Maier, której wybrane kompozycje kameralne znalazły się na niniejszym woluminie.
Amanda Röntgen-Maier urodziła się 20 lutego 1853 r. w Landskronie, w rodzinie o tradycjach muzycznych. Rodzice skierowali ją do Konserwatorium w Sztokholmie. W 1872 roku ukończyła klasę skrzypiec, wpisując się na trwałe w historię uczelni, będąc pierwszą kobietą jaka została jej absolwentką.
Edukację muzyczną kontynuowała w Lipsku pod kierunkiem Engelberta Röntgena, którego syna – Juliusza poślubiła kilka lat później. Również jego przyjaźń, stały kontakt z Franciszkiem Lisztem nie pozostała bez wpływu na osobowość artystyczną Amandy. Z czasem Szwedka dała się poznać jako wybitna solistka i kameralistka, koncertująca w najważniejszych ośrodkach ówczesnej Europy, w towarzystwie Edwarda Griega, Antoniego Rubinsteina, Johannesa Brahmsa. Wielokrotnie występowała u boku Josepha Joachima. Zmarła 15 lipca 1894 roku.
Trzon dorobku kompozytorskiego Amandy Röntgen-Maier stanowi literatura fortepianowa i kameralna. Należy jednak nadmienić, że jednym z pierwszych utworów był Koncert skrzypcowy d-moll z 1875 roku, a zatem niemal od razu sięgnęła po rozbudowane formy. Czas studiów był najintensywniejszym etapem w życiu Amandy, podczas którego skupiała się nie tylko na doskonaleniu warsztatu w zakresie wiolinistyki, ale również prowadziła intensywną działalność kompozytorską.
Dokładna data powstania Sonaty skrzypcowej h-moll nie jest znana. W 1878 roku utwór ukazał się nakładem niewielkiej szwedzkiej oficyny prowadzonej przez stowarzyszenie Musikaliska Konstföreningen. Zgodnie z relacjami zamieszczonymi w prasie, jakie dotyczą Röntgen-Maier artystka regularnie prezentowała utwór podczas licznych koncertów, w całości, bądź też wybrane jego części. Dzieło dedykowane ojcu posiada strukturę trzyczęściową, pozostającą w ramach panujących wówczas konwencji. Allegro rozpoczynające utwór, w większości odznacza się charakterem kantylenowym, odpowiadającym nastrojowi danej tonacji. Kompozytorka wykorzystała szeroki zakres rejestrów skrzypiec. Rola fortepianu natomiast nie ogranicza się wyłącznie do akompaniamentu, bowiem instrumenty współzawodniczą między sobą uzupełniając się wzajemnie. Część drugą – Andantino w tonacji G-dur Röntgen-Maier zapisała w metrum trójdzielnym, co sprzyja utrzymaniu lirycznego charakteru. Materiał muzyczny prezentowany przez instrument solowy i podporządkowana mu partia fortepianu przypominają recytatyw. Allegro molto vivace od pierwszych taktów stanowi wyraźny kontrast do środkowej części utworu. Metrum dwudzielne od pierwszych taktów sprzyja żywiołowości i dodaje kolorytu warstwie brzmieniowej. Dopełnienie stanowi natomiast zastosowanie starannie wyselekcjonowanych środków artykulacyjnych. Również tutaj, podobnie jak w części pierwszej fragmenty homofoniczne przeplatają się z polifonicznymi, skonstruowanymi w oparciu o imitację kolejnych motywów.
Istotne miejsce w rozwoju twórczości kameralnej XIX-wiecznej Europy zajmowała miniatura fortepianowa, realizowana z równą częstotliwością na gruncie muzyki kameralnej. Impulsem do tego były liczne koncerty, podczas których gromadziła się elitarna publiczność poszczególnych ośrodków kulturalnych, w tym również Lipska, gdzie Amanda doskonaliła swój warsztat koncertując regularnie w miejscowym Gewandhaus. Wraz z rokiem 1879 dorobek kompozytorski Amandy Röntgen-Maier powiększył się o „Sechs stücke für clavier und violine” wydanych nakładem prestiżowej oficyny Breitkopf & Härtel. Warto nadmienić, że zbiór doczekał się również opracowania na sekstet smyczkowy, autorstwa amerykańskiej kompozytorki Elaine Fine. Poszczególne utwory odznaczają się dużym zróżnicowaniem, co ukazuje pełnię możliwości Röntgen-Maier. Dotyczy to nie tylko tempa, będącego wyłącznie jednym z wyznaczników. Elementem charakterystycznym dla Allegro vivace jest zastosowanie licznych akordów w partii skrzypiec, będących uzupełnieniem harmonicznym dla fortepianu. Ponadto czynnik formotwórczy stanowi zjawisko korespondencji motywicznej. Allegretto con moto e-moll jest przykładem melancholijnej miniatury. Kompozytorka wykorzystała szeroki zakres rejestru skrzypiec, pozostając jednak w ramach obranej konwencji, poddając kolejnym przetworzeniom zaprezentowany motyw. Lento odznacza się żywiołowością, w dużej mierze podyktowaną przez figuracyjnie ukształtowaną partię fortepianu. Instrument solowy natomiast realizuje motyw wznosząco-opadający. Allegro molto. Leidenschaftlich jest najbardziej rozbudowanym utworem wchodzącym w skład danego cyklu. Część pierwsza w tonacji d-moll jest pełna melancholii, czemu sprzyja linia melodyczna realizowana w dużej części unisono obu instrumentów, choć w partii skrzypiec nie brak elementów figuracyjnych, noszących znamiona wirtuozerii. Modulacja do tonacji durowej, w drugiej części utworu oraz rozbudowanie warstwy harmonicznej sprzyjają żywiołowości oraz podkreśleniu walorów przetwarzanego materiału. W części ostatniej powraca pierwotnie przedstawiony materiał dźwiękowy, zwieńczony wirtuozowską kadencją. W Tranquillamente d-moll odnaleźć można krótką miniaturę, jakiej elementem wyróżniającym jest rozbudowana warstwa harmoniczna, w partii fortepianu. Całość wieńczy Allegro ma non troppo C-dur. Od pierwszych taktów elementem charakterystycznym, pełniącym jednocześnie rolę formotwórczą jest zastosowanie rytmu punktowanego, przeplatającego się z rozległymi akordami w instrumencie solowym. Kompozytorka wykorzystała szeroki zakres skali skrzypiec, wzmacniając tym samym wolumen brzmieniowy. W utworze ponadto fragmenty wirtuozowskie przeplatają się z kantylenowymi. Utwór stanowi jednocześnie wyrazistą kwintesencję całego cyklu.
Amanda Röntgen-Maier należy do grona czołowych kompozytorek II połowy XIX wieku, wywodzących się z Półwyspu Skandynawskiego. Mimo tego jej osoba i twórczość wciąż pozostają zapomniane, bowiem na próżno szukać o niej informacji w polskich, czy też zagranicznych leksykonach i encyklopediach. Tym bardziej należy podkreślić wagę niniejszego woluminu, będącego jednocześnie polską premierą jej dorobku kompozytorskiego.