The Engler Organ in Wrocław | Rebirth of a King – Filip Presseisen [książkaCD]

Kościół pw. św. Elżbiety to jedna z dwóch najstarszych świątyń Wrocławia, stolicy historycznej krainy Śląska. Ta trójnawowa bazylika z końca XIV w. posiadała w swej historii kilka instrumentów, spośród których poprzednikiem odbudowanych organów był instrument Christiana Crella, pochodzący z 1657 roku.
Uważany za dość awaryjny, pomimo przeprowadzonych przez Adama Horatiego Caspariniego na początku XVIII w. napraw, nie spełniał pokładanych w nim oczekiwań, wskutek czego w roku śmierci Johanna Sebastiana Bacha budowę nowych organów powierzono Michaelowi Englerowi Młodszemu (1688–1760).

Nazwisko Engler (oryginalnie „Ägler”, ród ten pochodził bowiem z Węgier, migrując na teren Dolnego Śląska w XVII w.) silnie kojarzono z organmistrzostwem: podobnie, jak w przypadku rodziny Schererów, Englerowie tworzyli kilka pokoleń organmistrzów, poczynając od Michaela Englera Starszego (ok. 1650–1720), u którego budowniczy instrumentu w kościele św. Elżbiety uczył się rzemiosła, kończąc na Gottliebie Benjaminie (1734–1793) oraz Johannie Gottliebie Benjaminie (1775–1829).

Niestety po podpisaniu przez parafię kontraktu z 62-letnim wówczas Michaelem Englerem Młodszym, z powodu działań zbrojnych związanych z III Wojną Śląską oraz choroby samego organmistrza, czas budowy organów znacząco się wydłużał. Po jego śmierci w 1760 r. prace zostały przerwane. Dokończył je syn, Gottlieb Benjamin, we współpracy ze szwagrem Gottlieba, Carlem Gottliebem Zieglerem (1731–1768).

Organy oddano do użytku we wrześniu 1761 r. (na podstawie zachowanego dokumentu z ich poświęcenia znana jest dyspozycja). Bogato zdobiony prospekt autorstwa Matthiasa Christopha Hollanda zawierał polichromie Johana Heinricha Kynasta oraz rzeźby Johanna Albrechta Siegwitza i Augusta Leopolda Jäschke.

Spośród około czterdziestu wybudowanych przez Englera Młodszego instrumentów, cztery posiadały trzy manuały. Oprócz największego z nich, będącego obiektem wrocławskiej rekonstrukcji, były to organy w Ołomuńcu (cz. „Olomouc” / niem. „Olmütz”, 44/III+P, 1749 r.), Brzegu (niem. „Brieg”, 52/III+P, 1729 r.), i Krzeszowie (niem. „Grüssau”, 54/III+P, 1737 r.).

Budowa instrumentu w stolicy Dolnego Śląska, zarazem rodzinnym mieście Englerów, sprawiała, że wrocławskie dzieło stanowiło rodzaj wizytówki ich warsztatu.

Instrument był wielokrotnie przebudowywany: w 1851 roku Adolph Alexander Lummert (twórca organów m.in. w Kościele Pokoju w Jaworze / niem. „Jauer”, powstałych pięć lat później) rozszerzył zakres klawiatur, dodając ton Cis, a w 1879 roku znana śląska firma Schlag und Söhne powiększyła liczbę głosów do 62, jednocześnie wymieniając wiatrownice na stożkowe oraz wspomagając trakturę dźwignią Barkera. W 1907 r. ta sama firma, mimo złożenia najbardziej kosztownej oferty i konkurencji firmy Wilhelm Sauer, powiększyła dyspozycję o kolejne dziewięć głosów oraz dokonała pneumatyzacji całego instrumentu. Trzydzieści lat później skutki reformy Orgelbewegung nie oszczędziły „Głosu Śląska”: w 1941 r. firma W. Sauer przebudowała organy, rozszerzając dyspozycję o kolejne 30 registrów. Instrument w relatywnie dobrym stanie przetrwał wojnę. Niestety, w drugiej połowie XX w., we wnętrzu świątyni pożar wybuchał aż trzykrotnie, a na skutek najprawdopodobniej zapłonu instalacji elektrycznej, w lecie 1976 r., dzieło Englera po przebudowach i z nawarstwieniami Schlaga i Sauera całkowicie spłonęło.

Już dwa lata po pożarze służby konserwatorskie przygotowały projekt odbudowy organów, jednak w formie współczesnej, nawiązującej do oryginału jedynie wyglądem szafy organowej. Idei tej nie zrealizowano, remont świątyni zakończono w pełni dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XX w. „Głos Śląska”, jak mityczny feniks, musiał odczekać jeszcze, by odrodzić się i zabrzmieć ponownie.

Pod koniec maja 2011 r., Rafał Dutkiewicz, prezydent Wrocławia, oznajmił, że miasto przystąpi do rekonstrukcji organów, które docelowo staną się filarem festiwali organowych stolicy Dolnego Śląska. Sześć lat później Wydział Zamówień Publicznych Urzędu Miejskiego Wrocławia ogłosił przetarg na „rewitalizację wnętrza kościoła pw. św. Elżbiety we Wrocławiu, poprzez rekonstrukcję organów Michaela Englera”.

Zaprezentowane na płycie utwory należą do trzech obszarów stylistycznych. Pierwszy to klasyczny repertuar organowy epoki baroku: dwa dzieła Johanna Sebastiana Bacha – Fantazja i Fuga g-moll BWV 542 oraz Adagio BWV 564; Preludium jego nauczyciela, Georga Böhma, oraz powiązane tematycznie z ostatnim utworem na płycie Capriccio Friedricha Wilhelma Zachowa – nauczyciela Georga Friedricha Händla.

Drugi obszar to repertuar nowszy, związany ze stylistyką organów Englera, a więc dzieła klasycystyczne autorstwa Johanna Christiana Kittela, Johanna Ludwiga Krebsa (imitującego w swym dziele śpiew słowika), fortepianowe wariacje Mozarta na temat pieśni wydanej po raz pierwszy drukiem w roku ukończenia organów Englera; Justina Heinricha Knechta, organowego wirtuoza drugiej połowy XVIII wieku.

Trzeci region stylistyczny związany jest ze Śląskiem: dzieła czołowych przedstawicieli wrocławskiej szkoły organowej epoki romantyzmu (Adolpha Friedricha Hessego oraz Moritza Brosiga), jak również improwizacja na temat zasłyszany we Wrocławiu przez Ambrosiusa Profe, organistę kościoła św. Elżbiety w latach 1633–1649, zapisany w kalendarzu przez rektora gimnazjum szkoły św. Elżbiety, Eliasa Maiora.

– organista, improwizator, pedagog, organolog. Ukończył z wyróżnieniem klasę organów prof. dr. h.c. Christopha Bosserta w Hochschule für Musik w Würzburgu oraz klasę organów na Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina w Warszawie, również z wyróżnieniem. Laureat szeregu konkursów: I miejsce oraz nagroda specjalna (Puchar Prezydenta Miasta Poznania) na VI Międzynarodowym Konkursie Organowym im. Feliksa Nowowiejskiego w Poznaniu (2017), nagroda specjalna Antalffy-Preis za najlepszą interpretację utworów na organach historycznych w ramach Międzynarodowego Konkursu Organowego ION w Norymberdze (2016), I miejsce na Internationaler Kinoorgel-Wettbewerb w Berlinie (2015), II miejsce oraz nagroda publiczności na Międzynarodowym Konkursie Improwizacji w Schwäbisch Gmünd (2019).

Koncertuje w kraju i za granicą (Niemcy, Szwajcaria, Włochy, Norwegia, Czechy, Węgry, Litwa, USA). Nagrywał dla Polskiego Radia i Telewizji oraz Niemieckiego Radia MDR. Regularnie improwizuje na organach do projekcji kina niemego. W 2024 r. uzyskał stopień doktora habilitowanego sztuki muzycznej w dyscyplinie instrumentalistyka. Rzeczoznawca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w zakresie opieki nad zabytkowymi organami, adiunkt w Instytucie Muzyki Kościelnej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie.