Opis
Historia organów w kościele pw. Matki Bożej Częstochowskiej w Lubinie jest znacznie dłuższa, niż sugerują to zachowane elementy znajdujące się w odrestaurowanym instrumencie, które pochodzą z 2. poł. XVIII wieku. Pierwsze potwierdzone w źródłach historycznych informacje podają, że już w 1595 roku kościół dysponował organami o renesansowym prospekcie, zlokalizowanymi na zachodniej emporze. Niestety, nie ma doprecyzowań odnośnie dyspozycji, czasu budowy czy też nazwiska budowniczego. Wiadomo natomiast, że w 1619 roku organy były remontowane oraz przebudowane. Z 1654 roku pochodzi informacja, że kościół dysponował dwoma instrumentami – drugi znajdował się na emporze północnej.
W 2. poł. XVIII wieku pojawiła się konieczność wybudowania nowego instrumentu do lubińskiego kościoła. Zadanie to powierzono w 1783 roku Martinowi Benjaminowi Liebeherrowi, organmistrzowi z Góry Śląskiej, biorąc pod uwagę jego dokonania przy nowym instrumencie w jego rodzinnej miejscowości oraz prace poczynione przy instrumencie w ówczesnym kościele pw. śś. Ap. Piotra i Pawła w Legnicy (dzisiejsza katedra). Liebeherr, po uprzednim rozbudowaniu empory organowej, wybudował okazały instrument, który oddał do użytku w 1785 roku.
Organy Martina Benjamina Liebeherra zostały głęboko osadzone w tradycjach śląskiego budownictwa organowego. Posiadały one 27 głosów rozmieszczonych na dwa manuały o skali C-c3 oraz pedał o zakresie C-c1, trakturę gry oraz rejestrów typu mechanicznego, wiatrownice klapowo-zasuwowe, cztery miechy klinowe do dostarczania powietrza, wbudowany stół gry. Chociaż wielkość instrumentu można określić jako średnią (zgodnie z ówczesnymi realiami), to w ramach poszczególnych sekcji zapewniono znaczną różnorodność brzmieniową, tworzącą jednak pewną spójną całość.
Nie bez znaczenia także był wygląd samej szafy organowej, a szczególnie jej przedniej części – prospektu organowego. Niestety nie znamy nazwiska jego twórcy. Sam prospekt w swojej formie został zakomponowany kulisowo, łukowo, wykorzystując pełnię przestrzeni empory organowej, a także stanowił wręcz modelowy przykład śląskiego typu budownictwa. Symetryczny, o bocznych wieżach piszczałkowych wyższych od środkowej jego części, nad którą znajdowała się Gloria w otoczeniu anielskiej orkiestry. Obecna także była bogata dekoracja rzeźbiarsko-snycerska w postaci m.in. muzykujących aniołów, kotarek pół piszczałkowych, uszaków, girland, bukietów, która wypełniała poszczególne części prospektu organowego.
W takiej formie instrument przetrwał do 1865 roku, kiedy w obliczu zmian z zakresu budownictwa organowego oraz preferowanego rodzaju brzmienia, przebudowano go. Firma Gebruder Walter z Góry Śląskiej zakończyła prace w roku 1866. Częściowo zdemontowano dotychczasowe organy, wykonano nowe wiatrownice, rozszerzono zakres klawiatur o dwa dodatkowe klawisze, wymieniono trakturę oraz fragmentarycznie zmieniono zespół brzmieniowy, dodając przy tym jeden dodatkowy głos. Wiadomym jest, że wspomniana firma także zajmowała się konserwacją instrumentu aż do 1890 roku.
Kolejną ważną datą w dziejach lubińskich organów jest rok 1905, kiedy dokonano kolejnej, znacznej przebudowy instrumentu. Ponownie zmieniono dyspozycję, wymieniono większość zabytkowych piszczałek na nowe, trakturę zmieniono na pneumatyczną, zainstalowano dmuchawę do nowego miecha, wymieniono wiatrownice oraz wykonano wolnostojący stół gry. Prawdopodobnie prace przeprowadziła świdnicka firma Schlag und Sőhne.
W trakcie I wojny światowej (1914-1918) zarekwirowano dla celów militarnych piszczałki prospektowe, które były wykonane z dobrej jakości cyny. Braki uzupełniono dopiero w 1924 roku. Natomiast pod koniec II wojny światowej (1939-1945) kościół został poważnie uszkodzony w wyniku działań zbrojnych i przez dwa lata od ich zakończenia ulegał powolnej dewastacji. W latach 1947-1951 kościół był w posiadaniu parafii prawosławnej, zaś jego przekazanie parafii katolickiej nastąpiło w 1959 roku.
Powojenne losy instrumentu były, niestety, po- wolnym procesem ich upadku z uwagi na trudności w pozyskaniu dobrych materiałów, fachowców czy brak zdecydowania co do samej formy instrumentu. W roku 1958 organy zostały zdemontowane i załadowane do wagonu kolejowego celem ich wywiezienia, którego jednak nie dokonano dzięki interwencji kolejarzy. Po tym incydencie organy wróciły do kościoła i zostały poddane gruntownemu remontowi w latach 1961-1962. W późniejszym czasie (w 1970 i 1978 r.) przeprowadza- no pomniejsze prace. Te drugie dotyczyły zmiany zespołu brzmieniowego celem jego dostosowania do już istniejącego nowego kontuaru.
Kolejną znaczną przebudowę wykonała firma organmistrzowska Antoniego Szydłowskiego z Wrocławia w latach 1997 1998. Dokonano wtedy wymiany wiatrownic, elementów traktury gry i rejestrów, miechów, tabliczek z nazwami głosów w stole gry. Wtedy już instrument posiadał 35 głosów rozdzielonych na trzy manuały o zakresie C-a3 (choć faktycznie do f3) i pedał o rozpiętości C-f1 (w rzeczywistości do d1).
Postępująca eksploatacja instrumentu w połączeniu z niewystarczająco dobrymi jakościowo materiałami, które wykorzystywano w powojennych remontach tego instrumentu doprowadziły do idei jego odnowienia. Rozmowy podjęto z inicjatywy prezydenta miasta Lubina, Roberta Raczyńskiego, w których udział wzięli także śp. Marek Garcarz, działacz społeczny, muzyk czy też Andrzej Lech Kriese, organmistrz. Pojawiały się różne koncepcje – od zbudowania całkiem nowego instrumentu, poprzez częściową aż do całkowitej rewitalizacji i rekonstrukcji historycznej. Ostatecznie podjęto decyzję o wykonaniu nowych organów w stylu Martina Benjamina Liebeherra wraz z wykorzystaniem historycznych elementów jego instrumentu, które dotrwały do dzisiejszych czasów.
Umowę podpisano w 2020 roku pomiędzy Gminą Miejską Lubin a Konsorcjum w składzie Johannes Klais Orgelbau GmbH & Co.KG oraz Zych Zakłady Organowe Dariusz Zych pod okiem eksperta z ramienia miasta, organmistrza Andrzeja Lecha Kriese.
Dzieło rekonstrukcji trwało dwa lata, do sierpnia 2022 roku. Przy użyciu wszelkich dostępnych źródeł archiwalnych, analogii z czasu powstania pierwotnego instrumentu, wysokojakościowych materiałów oraz kunsztu rzemieślników i artystów doprowadzono do powstania wyjątkowego w skali regionu, jak i kraju, instrumentu.
Sam instrument aktualnie posiada nieco większy od pierwotnego, bo 30-głosowy zespół brzmieniowy rozdzielony na dwie klawiatury manuałowe o zakresie C-d3 i jedną pedałową o rozpiętości C-d1. Rozszerzenie skali i możliwości brzmieniowych instrumentu podyktowane było umożliwieniem wykonywania ówcześnie tworzonych kompozycji, co pozwala na jeszcze bogatsze wykorzystanie instrumentu w duchu epoki, do której nawiązuje. Wszystkie elementy składowe tychże organów – od traktury, przez system powietrzny, kończąc na zespole brzmieniowym – wykonano zgodnie z XVIII wiecznymi tradycjami budownictwa organowego, co w praktyce maksymalnie zbliża ów instrument do oryginału oddanego do użytku przez Liebeherra w 1785 roku.
Odnowiona szafa organowa, zachowane zdobienia, jak i wykonane uzupełnienia dekoracji snycerskiej dodatkowo podniosły walory wizualne samego instrumentu, które korelując z unikalnym, wysublimowanym brzmieniem, potęgują wrażenia estetyczne słuchaczy, wykonawców czy też podnoszą walory wyposażenia świątyni, w której organy zostały umieszczone.
W instrumencie znajdują się łącznie 1872 piszczałki, z czego 315 wykonano z drewna, zaś pozostałe z różnych stopów cyny z ołowiem. Najmniejsza piszczałka ma zaledwie 11 mm, natomiast największa 4,8 m długości. Częstotliwości wydobywanych z nich dźwięków mieszczą się w zakresie od 32 do około 15600 Hz, co jest niemalże całym spektrum dźwięków wychwytywanych przez ludzkie ucho. Łącznie wykorzystano około 25 kubików (czyli 1 m3) dwunastu gatunków drewna – głównie sosna, świerk, dąb, ale także heban, palisander czy orzech francuski. Metalowe piszczałki wykonano ze stopu cyny z ołowiem w różnych proporcjach. Im więcej cyny w stopie, tym piszczałka ma jaśniejszą barwę i brzmienie, jest połyskliwa i twardsza. Te odnaleźć możemy w prospekcie, gdyż są najbardziej reprezentatywne z całego zespołu brzmieniowego. W prospekcie zawartość cyny w stopie wynosi około 80% – na resztę się składa ołów, chrom, molibden oraz znikomy dodatek miedzi (ok. 0,02%). Im mniej w stopie piszczałkowym cyny, więcej ołowiu, tym piszczałki mają ciemniejszą barwę oraz dźwięk, są cięższe, matowe i bardziej plastyczne. Są one umieszczane wewnątrz instrumentu. Zawartość cyny wynosi w nich około 28%, ale ołowiu już jest 70% stopu. Pozostałe metale to chrom, kadm, molibden i śladowe domieszki innych pierwiastków, które stabilizują cały stop. Łączna długość całej traktury gry, na którą składają się drewniane cięgła i abstrakty, osiąga niemalże pół kilometra. Na dekorację rzeźbiarsko-snycerską składa się prawie 300 elementów, które pokryto metodą tradycyjną 24-karatowym złotem. Na ten cel zużyto niemalże pół kilograma czystego złota przygotowanego jako płatki o grubości mniejszej niż grubość ludzkiego włosa, wynoszącej 0,013 mm. Całość instrumentu waży ok. 18 ton, zapełniając niemalże całą powierzchnię empory organowej. Nad powstaniem tychże organów w ciągu dwóch lat pracowało łącznie 60 osób z dwóch krajów.
Hanna Dys – organistka i pedagog
Pracuje na stanowisku profesora Akademii Muzycznej w Gdańsku, animator kultury, pomysłodawczyni oraz dyrektor Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej w Grudziądzu, dyrektor artystyczna Lubin Culture 2022.
Absolwentka akademii muzycznych w Gdańsku (klasa prof. Romana Peruckiego) oraz Hamburgu (klasa prof. Wolfganga Zerera, dyplom z wyróżnieniem). Stypendystka m.in. Brahms Stifftung, Stypendium dla Twórców Kultury oraz Stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Laureatka i uczestniczka konkursów międzynarodowych.
Hanna Dys występuje z koncertami solowymi oraz kameralnymi na najważniejszych festiwalach muzyki organowej w Polsce i za granicą (m.in. Włochy, Finlandia, Rosja, Norwegia, Niemcy, Mołdawia, Hiszpania). W swojej działalności koncertowej propaguje polską muzykę organową, m.in. nagrała w ramach swojego przewodu habilitacyjnego płytę monograficzną z dziełami Mieczysława Surzyńskiego. Brała udział w projekcie nagrania wszystkich Symfonii organowych Feliksa Nowowiejskiego, a także dzieł gdańskiego kompozytora Daniela Magnusa Gronaua. Jest pedagogiem w Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej II st. w Gdańsku. Jej uczniowie i studenci są laureatami konkursów organowych. Regularnie prowadzi kursy mistrzowskie w Polsce i za granicą m.in. w Rosji, na Litwie, we Włoszech. Jest jurorem konkursów organowych, a także konsultantem Centrum Edukacji Artystycznej. Prezentuje organy Katedry Oliwskiej. W swoim dorobku posiada liczne nagrania solowe oraz kameralne, w tym również nominowane do muzycznych Fryderyków. Laureatka prestiżowego konkursu „Muzyczne Orły 2020”.
Tracklista:
1. Johann Sebastian Bach (1685-1750) – Toccata i fuga d-moll BWV 565
2. Johann Sebastian Bach (1685-1750) – Chorał
Schmuecke dich o liebe Seele BWV 654 z cyklu 18 chorałów lipskich
3. Marc-Antoine Charpentier (1643-1704) – Preludium do Te Deum H.146
4. Johann Ludwig Krebs (1713-1780) – Fantazja in F nr 2
5. Georg Friedrich Haendel (1685-1759) – Alleluja
z oratorium Mesjasz (transkrypcja na organy Theodore Dubois)
6. Friedrich Wilhelm Markull (1816-1887) – Opracowanie chorałowe
O Gott du frommer Gott z cyklu 24 chorałów op.123
7. Friedrich Wilhelm Markull (1816-1887) – Opracowanie chorałowe
Ein feste Burg ist unser Gott z cyklu 24 chorałów op.123
8. Piotr Czajkowski (1840-1893) – Marsz z Suity do baletu
Dziadek do orzechów op.71a (transkrypcja na organy Joerg Abbing)
9. Piotr Czajkowski (1840-1893) – Taniec wieszczki cukrowej z Suity do baletu
Dziadek do orzechów op.71a (transkrypcja na organy Joerg Abbing)
10. Feliks Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847) – Allegro d-moll
CZAS: 41:32
Nagrania dokonano 2 września 2022 roku
w kościele pw. Matki Bożej Częstochowskiej w Lubinie
na odrestaurowanych organach Martina Benjamina Liebeherra
Wydawca: Ars Sonora Studio (2023)
