Złoty Wiek Muzyki Organowej – Karol Gołębiowski

Najczęściej praktykowane formy kompozycji, wraz z typowymi registracjami sugerującymi jednocześnie zalecane zestawy głosowe, ukazywały się zazwyczaj w formie tzw. Livre d’orgue (Księga organowa). Tradycyjnie każde Livre d’orgue zaczynało się majestatycznym Plein jeu (pryncypały i mikstury), po nim rozbrzmiewała Fuga, wykonywana z użyciem głosów językowych. Po nich następowały różne Récits, ukazujące poszczególne głosy solowe (Récit de nazard, de cromorne, de la voix humaine, etc.) , Duo, Trio, Tierce en taille, Basse de trompette (cromorne) oraz finałowy Dialogue z użyciem na przemian Grand jeu (głosów języczkowych i cornetów) i typowych głosów solowych, jak Cornet, Cromorne czy Trompette.
Innym charakterystycznym dla tego okresu gatunkiem była Msza organowa, uprawiana już w XVI wieku przez Girolamo Frescobaldiego we Włoszech. Pod koniec XVII w. francuska „Messe d’orgue” liczyła sobie niezmiennie 21 części (wersetów): pięć przypadało na Kyrie, dziewięć – na Gloria, trzy na Sanctus i dwa na Agnus Dei.
Wykonywano je na przemian z chórem, musiały zatem być zwięzłe. Pozostałe dwie części: Offertoire i Deo Gratias pozostawiały kompozytorowi więcej swobody twórczej. Zgodnie z przyjętą praktyką pierwszy werset każdej parafrazy to polifoniczne Plein jeu, z „cantus firmus” w pedale. Drugi werset, zarówno w Kyrie jak i Gloria miał zwykle formę fugi, po czym następowały Récits, Duo, Trio, wykorzystujące typowe zestawy głosowe. Zamykające całość wersety przybierały najczęściej formę Dialogues sur les Grands Jeux. Innym popularnym gatunkiem w tamtym okresie były Noëls, na tematy kolęd, świeckich pieśni a nawet piosenek, wywodzących się z bogatego folkloru różnych regionów Francji. Zwykle przybierały formę tematu z wariacjami w tej samej tonacji, oparte na dialogowaniu między poszczególnymi sekcjami organów, używając głosów solowych (trompette, cromorne, cornet) na przemian z efektami Grand Jeu czy też efektami echa. Stały się one ulubioną, często improwizowaną formą koncertową.
Z biegiem lat wytworzyła się niepisana, jedyna w swoim rodzaju tradycja wykonawcza, która doprowadziła do pełnej kodyfikacji zarówno uprawianych form muzycznych, sztuki registracji, jak i właściwej interpretacji. Udział organów w liturgii podlegał także bardzo ścisłym regułom, opisanym w kodeksie „Zasady użycia organów” z 1644 r. oraz w tzw. „Kodeksie biskupim” z 1662 r. co sprawiło, że francuska sztuka organowa stała się niemal niedostępna dla „niewtajemniczonych”.

LOUIS MARCHAND (1669-1732) już w wieku 14 lat objął posadę organisty katedry w Nevers, kilka lat później w Auxerre, skąd w 1689 r. przeniósł się do Paryża, gdzie pełnił obowiązki organisty w kilku kościołach. Niezwykle uzdolniony muzycznie, cieszył się opinią najlepszego – obok François Couperina – organisty i klawesynisty w Paryżu. Wg niepotwierdzonych relacji w 1717 roku w Dreźnie miał on zmierzyć się w muzycznym pojedynku z Janem Sebastianem Bachem, lecz obawiając się o swą reputację wyjechał pośpiesznie z miasta. Jego uczniami byli m.in. Pierre Du Mage, Jean-Adam Guilain i Louis-Claude Daquin. Louis Marchand niechętnie publikował swe liczne dzieła, kilkadziesiąt utworów organowych (w pięciu tomach) wydał dopiero w 1901 r. Alexandre Guilmant w swoich „Archives des Maitres d’orgue”.
Grand Dialogue (III Livre d’orgue) zaliczany do arcydzieł literatury tego okresu, daje świadectwo kunsztu Marchanda zarówno jako kompozytora, jak i organisty wirtuoza.

NICOLAS DE GRIGNY (1672-1703) chociaż żył tylko 31 lat, uznawany jest za je- dnego z najwybitniejszych mistrzów francuskiej szkoły organowej. Swe krótkie życie spędził w Reims, gdzie był organistą tytularnym miejscowej katedry. Niezrównany harmonista, mistrz pięciogłosowego kontrapunktu, jednocześnie niemal mistyczny, de Grigny dokonał syntezy tradycji liturgicznego traktowania organów z potrzebami instrumentu koncertowego, jakim stały się ówczesne organy. Opublikował zaledwie jeden zbiór utworów (I Livre d’orgue), zawierający Mszę organową i 5 Hymnów na różne święta kościelne.
En taille – ścisła czterogłosowa polifonia w formie Plein jeu z cantus firmus w Pedale oraz Fugue à 5 – bogato ornamentowana, pełna modulacji i chromatyzmów to dwa początkowe wersety Hymnu Pangue lingua.

MICHEL CORRETTE (1709-1795) i JEAN-FRANÇOIS DANDRIEU (1682-1738) to dwaj organiści, klawesyniści i kompozytorzy reprezentujący nowy, niezwykle popularny gatunek muzyczny, jakim stały się Noëls – najczęściej w formie improwizowanych wariacji na tematy ulubionych kolęd czy piosenek ludowych.
Noël „Où s’en vont ces gays bergers” to przykład wykorzystania tego samego tematu przez dwóch kompozytorów – autorem tematu i 4 pierwszych wariacji jest M. Corrette, pozostałych – J.F. Dandrieu (kompilacja zgodna z praktyką koncertową).

LOUIS-NICOLAS CLÉRAMBAULT (1676-1749) był nadwornym organistą i klawesynistą w Wersalu oraz tytularnym organistą w kościołach St Cyr i Saint Sulpice w Paryżu. Jego mistrzami byli André Raison i Guillaume-Gabriel Nivers, wybitni przedstawiciele tzw. „złotego wieku” francuskiej sztuki organowej. Pozostawił dwa zbiory kompozycji na organy (Livre d’orgue), liczne utwory klawesynowe, kantaty kościelne i świeckie. Mimo tradycyjnego traktowania organów, jego kunszt ewoluował w stronę swobodniejszego stylu galant, który zdobywał sobie wielu zwolenników na królewskim dworze i wśród paryskiej arystokracji. Suite de II Ton to swoisty katalog typowych form (plein jeu, duo, trio, recit, basse de cromorne, dialogue, etc.) i przypisanych im tradycyjnie zestawów brzmieniowych.

CHARLES PIROYE (ca 1665-1724) organista, klawesynista i kompozytor. We wstępie do swego zbioru „Pièces chosies” przedstawia się jako uczeń Lully’ego i Michela Lamberta. Pełnił funkcje organisty w kościele Jakobinów w Paryżu (1690-1712) i St-Honore (1708-1712) a następnie St. François w Lille. La Royale to typowa suita instrumentalna, nawiązująca do dworskiej muzyki ceremonialnej.

Stanowiący część Glorii z Mszy organowej Récit de tierce en taille NICOLASA DE GRIGNY (1672-1703) to jedna z tradycyjnych form kompozycji okresu klasycznego we Francji, zarazem jedno ze szczytowych arcydzieł tego gatunku. Partia głosu solowego, niezwykle bogato ornamentowana, jest wykonywana w tenorze (stąd nazwa en taille – czyli w głosie środkowym) przy użyciu typowego zestawu głosów, tzw. jeu de tierce (bourdon 8’+ prestant 4’ + nasard + tierce + doublette 2’+ larigot 1 1/3’).

CLAUDE BALBASTRE (1724-1799) to jeden z najwybitniejszych organistów-kompozytorów paryskich II poł. XVIII wieku. Choć Livre d’orgue pozostawała podstawową formą kompozycji, w kościołach dominowała swobodna improwizacja, a szczególnie ulubioną formą były improwizowane wariacje na tematy popularnych kolęd – tzw. Noëls. Mistrzem tego gatunku był Claude Balbastre. Jego gra w katedrze Notre-Dame cieszyła się ogromną popularnością i wzbudzała tak wielki entuzjazm publiczności, że arcybiskup Paryża wydał nawet edykt zakazujący tego rodzaju koncertów „dla zachowania należytej powagi miejsca kultu”. Noël Quand Jésus naquit à Noël

ALEXANDRE GUILMANT (1837-1911) to obok Césara Francka, Louisa Vierna i Charlesa-Marie Widora jeden z czołowych przedstawicieli francuskiej romantycznej szkoły organowej, jaka powstała w II połowie XIX w.; najbardziej ceniony wirtuoz swojej generacji we Francji. Był również płodnym kompozytorem, pisząc głównie na organy: m.in. 8 Sonat, 18 tomów Pièces dans differents styles, l’Organiste pratique (12 tomów), Les Archives des Maîtres d’Orgue czy też popularne opracowania Noëls op. 60.
Introduction et variations sur un ancien Noël polonais

ANDRÉ RAISON (?-1719) w latach 1666-1716 organista tytularny opactwa Ste-Geneviève-du-Mont, od 1714 także u jakobinów w Paryżu. Mistrz Louis-Nicolasa Clérambault’a, uznany improwizator, wyróżniający się wyszukaną polifonią i sztuką registracji. Pozostawił dwa zbiory „Livre d’orgue” (opubliko wane w 1688 i 1714 r.), zawierające m.in. liczne Msze, Offertoires oraz Noëls i inne utwory. Trio en passacaille z Messe du II Ton oparte jest na temacie, który przejął później, rozwinął i zastosował w swej słynnej Passacaglii Jan Sebastian Bach.

JAN SEBASTIAN BACH (1685- 1750). Jego życie i twórczość przypadły głównie na pierwszą połowę XVIII wieku – okres największego rozkwitu epoki baroku. Tworzył wszystkie ówcześnie uprawiane formy muzyczne: utwory instrumentalne, koncerty, kantaty, oratoria. Mistrz kontrapunktu, niezrównany organista improwizator, znaczna część jego dorobku kompozytorskiego to utwory organowe, stanowiące do dziś podstawę repertuaru.
Majestatyczna i monumentalna Passacaglia i fuga c-moll BWV 582 (Weimar 1715 lub wcześniej w Kothen) to jedyna kompozycja Bacha w tej formie i szczytowe dzieło w twórczości organowej lipskiego kantora. Wywodząca się od powolnego tańca hiszpańskiego, passacaglia to utwór zbudowany na stałej, powtarzającej się formule basowej (ostinato). W Passacaglii c-moll ośmiotaktowy temat zapożyczony z Trio w formie passacaglii A. Raisona, służy za podstawę dla 20 wariacji ukoronowanych fugą. Wzorowane na podobnych kompozycjach Buxtehudego i Pachelbela, dzieło Bacha przewyższa je pod każdym względem: rozmiarami, mistrzowską polifonią, bogactwem twórczej inwencji, niezwykłym ładunkiem dramatycznym i mistrzowskim wykorzystaniem pełnego bogactwa brzmienia instrumentów północno-niemieckich, które były inspiracją dla genialnego twórcy.